Opvangcrisis: dat jongeren op straat moeten slapen mogen we niet gewoon worden

Opvangcrisis                                                 

“Dat jongeren op straat moeten slapen mogen we niet gewoon worden”

Ongerust over de alarmerende situatie van jonge asielzoekers, sprak ik met jongeren zelf en met hulpverleners van middenveld- en humanitaire organisaties in Brussel. Wat de jongeren me vertelden, heeft me fel geraakt. Ook waar ze liever niet te veel over kwijt wilden en hun non-verbale signalen zullen me bijblijven.

Gelukkig vonden de jongens die ik kon spreken intussen onderdak en zijn er nu mensen die ze wegwijs maken in de asielprocedure. Maar los daarvan blijft het moeilijk. Ze hebben geen enkel zicht op het verloop van hun procedure, geen idee hoelang ze nog moeten wachten, niets omhanden. Wat ze wel hebben: vragen over hun toekomst en het trauma van hun vlucht.

Verschuivende normen?

Zij kregen dus opvang maar een grote groep niet-begeleide minderjarigen verblijft nog altijd op straat. Op straat. Waar het elke nacht kouder wordt en er enorme risico’s zijn. Toch hebben die jongeren recht op opvang als ze in België komen. Ze hebben het recht om asiel aan te vragen. Dat zegt de wet. De realiteit is anders. Voor alleenstaande mannen al een jaar: door de opvangcrisis blijven ze vaak veroordeeld tot de straat. Voor gezinnen en jongeren is dat de afgelopen twee maanden soms ook het geval. Ook zij krijgen soms geen opvang van de overheid, wat toch echt ongezien is. Ook de medewerkers van Fedasil, het agentschap verantwoordelijk voor de opvang, maken zich zorgen over de opvangcrisis. Ze werken al meer dan een jaar in zeer moeilijke omstandigheden en trekken al langer aan de alarmbel tot stakens toe. Maar ze staan met hun rug tegen de muur.

Gezinnen met kinderen, alleenstaande meisjes en vrouwen en niet-begeleide minderjarigen krijgen in principe voorrang in deze crisis. Maar afhankelijk van het aantal beschikbare plaatsen voor niet-begeleide minderjarigen worden er vandaag keuzes gemaakt op basis van kwetsbaarheid en chronologie. Als er geen twijfel is over de leeftijd en dus de minderjarigheid van niet-begeleide minderjarigen, krijgen ze tot nu toe in principe meteen opvang. Maar als er wel twijfel is over hun leeftijd, krijgen ze vandaag dus soms geen opvang of toch niet meteen.

Het is de Dienst Vreemdelingenzaken die bepaalt of er twijfel is over de minderjarigheid als ze de jongeren registreert aan het Pachecogebouw in Brussel. Als de DVZ twijfelt aan je leeftijd en de opvang is vol, dan beland je na de registratie gewoon op straat. De overheid zegt dat ze al weken naar oplossingen zoekt maar nog altijd zijn die er niet. En ondertussen verschuift de grens van wat we aanvaardbaar lijken te vinden.

Op straat slapen met alle risico’s van dien

In Nederland is er ook een opvangcrisis maar ook een noodplan om asielzoekers op te vangen. Begin september verklaarden de Raad van Europa en mensenrechtencommissaris Dunja Mijatovic dat asielzoekers in Nederland een onmenselijke of vernederende behandeling krijgen. Asielzoekers moeten zich aanmelden in het Groningse Ter Apel. Door capaciteitsgebrek sliepen daar nachtenlang zevenhonderd mensen op straat. Eind augustus zorgde de dood van een baby voor een kantelpunt in de publieke verontwaardiging. Moeten we hier ook wachten tot een van de jongeren iets overkomt?

Door de crisis staat een deel van de niet-begeleide minderjarigen op straat en worden hun meest essentiële basisbehoeften niet vervuld. Met alle gevolgen van dien: de ondraaglijke kou die met de dag en de nacht erger wordt, zware gezondheids- en psychische problemen door dat leven op straat, eenzaamheid, chaos en het risico om misleid en misbruikt te worden. Een jongen vertelde hoe een meisje dat hij kent verkracht werd op straat. Ze wil dat nergens gaan vertellen maar het is wel gebeurd, zei hij. Ook de medewerkers van Artsen Zonder Grenzen bevestigen dat en brengen het verhaal van een andere jonge vrouw die in Brussel op straat seksueel misbruikt werd doordat er geen opvangplek was voor haar.

Dat zijn de verhalen die aan de oppervlakte komen, maar wat blijft er onder de radar? Vorige week nog kreeg ik een oproep van Artsen Zonder Grenzen. Ze hadden in hun medische hub die dag al enkele jongens opgevangen met wie het echt niet goed ging en die er wel érg jong uitzagen, zeker jonger dan 18 jaar. Maar hun minderjarigheid was die ochtend bij de registratie in twijfel getrokken en dus kregen ze geen opvang. Waar de overheid in gebreke blijft, proberen hulporganisaties op het terrein onderdak te zoeken. Het is vaak afhankelijk van het toeval of een jongere aan opvang komt of niet. Een schandeloterij: je kunt alleen ‘winnen’ als je er jong genoeg uitziet.

Wat me nog het meest zorgen baart, is dat niemand in contact blijft met die jongeren, zoals een voogd zou doen. Die weet waar de jongeren zijn en monitort hoe het gaat. Men registreert de jongeren, men houdt contactgegevens bij en men verwacht dat die jongens zich later opnieuw aanbieden aan de diensten om opvang te krijgen als er weer plaats is. Maar alleen al dát ze dan weer opduiken, is een wonder. In de tussentijd laten we ze helemaal los.

Vicieuze cirkel

Zolang die jongens op straat moeten verblijven, wordt er niets gedaan aan hun ernstige psychische en andere gezondheidsproblemen. Die worden daar alleen maar erger van. Ze blijven dus zitten in de vicieuze cirkel die hun integriteit zwaar aantast.

Die niet-begeleide minderjarigen met leeftijdstwijfel hebben recht op opvang maar door de crisis krijgen ze nu geen prioriteit. Ze hebben dus nood aan een leeftijdstest om hun minderjarigheid aan te tonen maar doordat ze geen opvangplaats hebben, mogen ze momenteel ook geen leeftijdstest ondergaan. Daardoor kunnen ze zelfs niet meer bewijzen dat ze wel degelijk minderjarig zijn.

De leeftijdstest wordt hen geweigerd omdat dit in de huidige omstandigheden niet menswaardig is. Ze hebben honger, ze zijn moe, hun hygiënische omstandigheden zijn ondermaats. En dat knaagt natuurlijk ook aan hun vertrouwen. Ze blijven in de vicieuze cirkel zitten terwijl de verantwoordelijke diensten voor opvang en voor leeftijdstests naar elkaar kijken.

Behandeld als volwassenen

Volgens het VN-Kinderrechtencomité moet een niet-begeleide minderjarige als minderjarig beschouwd worden zolang het tegendeel niet aangetoond is. Dat vermoeden van minderjarigheid is een heel terecht principe. Nadat de Dienst Vreemdelingenzaken twijfel uit over de leeftijd, blijkt bij een leeftijdstest 1 op de 3 jongeren toch minderjarig te zijn. De jongeren die ik sprak, zagen er jonger uit dan 18 en ik hoor dezelfde signalen van hulpverleners die met de jongeren werken.

Vandaag bepaalt het Bureau Minteh van DVZ bij de registratie van de jongeren of er wel of geen twijfel is over hun minderjarigheid . Bij twijfel worden jongeren normaal opgevangen in een observatie- en oriëntatiecentrum voor niet-begeleide minderjarigen en kan de Dienst Voogdij een leeftijdstest doen. Vandaag krijgen ze dus geen opvang en geen test. Die snelle leeftijdscheck door de DVZ heeft immense consequenties. En er is niemand die dat controleert. Jongeren hebben geen beroepsmogelijkheid of geen plek waar ze daarna opvang of gehoor vinden. Ze worden behandeld als volwassenen en zijn overgeleverd aan de straat.

Afgewezen jongeren begrijpen vaak de informatie van de overheid niet en zoeken dan maar zelf hun weg. Uit de verhalen die ik hoorde, blijkt dat ze proberen te overleven. Ze zoeken houvast door andere asielzoekers op straat aan te spreken en daar hulp aan te vragen. Nooit vergeet ik de gezichtsuitdrukking van de jongens toen ze vertelden hoe onmenselijk koud het ’s nachts is, dat ze de hele nacht buiten doorbrachten, dat ze niets begrepen van de informatie die ze kregen. En hoe ze dan maar gingen ronddolen en zoeken.

Kinderrechten in de kou

Willen we leven in een samenleving die toelaat dat kinderen en jongeren op straat slapen? Willen we een samenleving zijn die in crisissituaties kinderrechten opzij of on hold zet? Het kinderrechtenverdrag verplicht België om te zorgen voor die kinderen en jongeren. Dat verdrag is bindend, geldt voor alle buitenlandse minderjarigen die hier met of zonder hun ouders aankomen, ook in tijden van crisis. Als kinderrechtencommissaris is het mijn taak om gewicht te geven aan kinderrechten in deze crisis.

Ondertussen vernemen we opnieuw van de overheidsdiensten dat de druk erg hoog is op de opvangcapaciteit en dat er opnieuw plaatsgebrek dreigt, nu zelfs voor minderjarigen die duidelijk minderjarig zijn.

De fundamentele rechten van die minderjarigen worden niet gerespecteerd en gerealiseerd: hun recht op passende bescherming en zorg, hun recht op opvang en begeleiding, hun recht op informatie en inspraak, hun recht om asiel aan te vragen, hun recht op bescherming tegen elke vorm van exploitatie en misbruik. Al die rechten worden keer op keer, dag en nacht opzijgeschoven. Geschonden.

Caroline Vrijens, Vlaams kinderrechtencommissaris