Eindrapport expertenpanel interlandelijke adoptie

Eind april 2019 publiceerde Het Laatste Nieuws getuigenissen van geadopteerden en hun adoptieouders over fraude bij adopties uit Ethiopië tussen 1997 en 2017: biologische ouders die in het adoptiedossier onterecht dood verklaard waren, kinderen die onder druk moesten liegen over hun leeftijd, kinderen die onterecht voorgesteld werden als broer en zus. Deze publicaties deden ook vragen rijzen over mogelijke wanpraktijken bij interlandelijke adopties vanuit andere herkomstlanden naar Vlaanderen. Dat leidde in mei 2019 tot een hoorzitting en een gedachtewisseling over interlandelijke adopties uit Ethiopië door de commissie Welzijn, Volksgezondheid en Gezin van het Vlaams Parlement.

Uiteindelijk richtte de Vlaamse Regering een expertenpanel op om interlandelijke adopties uit het verleden te onderzoeken. Ze nodigde ook het Kinderrechtencommissariaat uit als expert. Het panel is ondertussen klaar met zijn eindrapport en zijn aanbevelingen.

Voor die aanbevelingen vertrok het panel van deze ethische en juridische basisprincipes:

• Het belang van het kind als belangrijkste overweging
• Het subsidiariteitsprincipe: interlandelijke adoptie kan maar als er geen passend alternatief is in het land van herkomst.
• Het belang van geïnformeerde toestemming.

Aanbevelingen

Dit zijn de aanbevelingen van het expertenpanel:

Herteken het wettelijk kader

• Maak interlandelijke adoptie alleen nog mogelijk op initiatief van het herkomstland.  Vandaag vertrekt interlandelijke adoptie vaak bij de kinderwens van de kandidaat-adoptieouders. De nood van een kind aan interlandelijke adoptie moet het enige uitgangspunt zijn van adoptiebemiddeling. Daarvoor is er een fundamentele hervorming nodig van het adoptiesysteem. Actief gaan zoeken naar adopteerbare kinderen in herkomstlanden, moet stoppen. Nieuwe kanalen openen, moet stoppen. Interlandelijke adoptie kan alleen nog op initiatief van een herkomstland.
• Ondersteun in landen met een hoog risico op wanpraktijken de lokale zorgsystemen in plaats van de interlandelijke adoptie. Hanteer risicofactoren als criteria om dat risico te beoordelen.
• Breng de taken van de adoptiediensten voor interlandelijke adoptie onder bij de overheid, bij voorkeur bij de Vlaamse Centrale Autoriteit. Centraliseer alle adopties bij één adoptiedienst die alleen in actie komt op vraag van herkomstlanden en niet andersom. Het expertenpanel beveelt aan om zelfs nog een stap verder te gaan: de adoptiebemiddeling centraliseren bij de Vlaamse overheid. Dan heeft die directe controle op interlandelijke adoptie, wat betere garanties biedt om wanpraktijken te voorkomen. Het Vlaams Centrum voor Adoptie is daarvoor het best geplaatst.
• Geef de Vlaamse Centrale Autoriteit meer verantwoordelijkheid om adopteerbaarheid vast te stellen en te controleren. Stel duidelijke criteria op om de adopteerbaarheid in het herkomstland te waarborgen. Schakel ook onafhankelijke internationale organisaties of consulaire vertegenwoordigers in die vertrouwd zijn met de lokale context.
• Pas het wettelijk kader sterker aan in de richting van open adoptie. Ontmoedig de automatische erkenning van een buitenlandse adoptie als volle interlandelijke adoptie. Open adoptie is geen juridisch afgebakend begrip. Het is niet hetzelfde als gewone adoptie of als gedeeld juridisch ouderschap. Combineer de principes van open adoptie met volle en met gewone adoptie. Geef de eerste ouders meer inspraak in het adoptieproces en geef ze de mogelijkheid om in contact te blijven met hun kind. In open adoptie zijn er juridisch verschillende gradaties van contact tussen geadopteerden en hun eerste ouders.
• Vervang het systeem van wachtlijsten door een pool van potentiële adoptieouders, zoals in het pleegzorgsysteem. Stop onmiddellijk de instroom van nieuwe kandidaat-adoptanten. Kandidaat-adoptanten die al een kindvoorstel kregen, kunnen de adoptie afronden met extra waarborgen en verificaties. Voor de anderen op de wachtlijst is er een adoptiepauze nodig tot na de hertekening van het wettelijk kader en de omvorming van de wachtlijst tot pool.  Het huidige systeem van wachtlijsten is niet langer houdbaar. Vervang het door een poolsysteem van kandidaat-adoptieouders die zich kandidaat stellen voor een mogelijke adoptie, maar zonder de garantie dat er effectief een adoptie komt. De adoptie gebeurt op basis van een match tussen het gezin van de kandidaat-adoptieouders en de noden van het adopteerbare kind. De hervorming van een systeem van wachtlijsten naar een poolsysteem heeft een grote impact op kandidaat-adoptanten. De overheid krijgt een belangrijke collectieve en individuele informatie- en nazorgplicht.
• Voorzie in aangepaste opvolging, ondersteuning en zorg voor geadopteerden met bijzondere ontwikkelingsbehoeften.
• Laat de Dienst Maatschappelijk Onderzoek in het voorbereidingstraject van kandidaat-adoptanten extra aandacht besteden aan de ervaringen en uitdagingen waar opgroeiende geadopteerden mee te maken krijgen. Bespreek thema’s zoals identiteit, discriminatie en racisme, en de impact van mogelijke wanpraktijken al van bij de voorbereiding.

Maak een beter kader voor nazorg

• Voorzie in een beter kader voor nazorg voor alle betrokkenen, zoals in de perspectiefbiedende pleegzorg.
• Probeer zo ruim mogelijk vorm te geven aan het recht van geadopteerden op inzage in hun adoptiedossier. Het inzagerecht voor geadopteerden is momenteel nog te weinig geregeld. Volledige toegang tot dossiers kan geweigerd worden als dat de rechten, de fysieke en psychische integriteit van derden zou kunnen aantasten. Een afweging van verschillende belangen in het adoptieproces dringt zich op.
• Zorg dat een onafhankelijk centrum zoals het Afstammingscentrum geadopteerden morele, psychologische, juridische, administratieve en financiële steun kan bieden bij de zoektocht naar contact met hun eerste ouders of familie.

Erken de wanpraktijken uit het verleden

• Erken als Vlaamse Regering publiekelijk de wanpraktijken die zich bij interlandelijke adoptie voordeden en het leed dat die veroorzaakten.
• Richt een tijdelijke Vlaamse erkennings- en bemiddelingscommissie op voor wanpraktijken bij interlandelijke adopties. Een commissie zoals de erkennings- en bemiddelingscommissie voor slachtoffers van historisch misbruik. Die commissie moet luisteren naar de slachtoffers van wanpraktijken bij interlandelijke adoptie, ze informeren en steunen. Ze moet zoeken naar gepaste bemiddeling en herstelmogelijkheden om slachtoffers de nodige erkenning te geven. Ze moet ook mensen helpen met hulpverleningsvragen of plannen voor juridische stappen.
• Installeer een onafhankelijk meldpunt waar interlandelijke geadopteerden terechtkunnen met hun juridisch-administratieve vragen. Dat meldpunt kan geadopteerden ondersteunen die administratieve problemen hebben door fouten of gebreken in de registratie van hun adoptieprocedure. Geef geadopteerden toegang tot vereenvoudigde procedures om die fouten of gebreken in de registratie te herstellen.
• Denk na over een gedeeld archief met herkomstlanden. Er is centrale en digitale registratie van interlandelijke adopties nodig.
• Onderzoek extra en diepgaand de eventuele foutvraag en de daaruit voortvloeiende aansprakelijkheid voor wanpraktijken bij adopties uit het verleden.

Zorg voor meer mogelijkheden tot herstel na wanpraktijken

• Breid de mogelijkheden tot herstel in het strafrecht uit en zorg voor effectieve handhaving. Zo zouden Belgische actoren strafrechtelijk verantwoordelijk kunnen worden voor wanpraktijken door actoren in het herkomstland als die wanpraktijken toekenbaar zijn aan de Belgische actoren. Ook de verjaringstermijn kan verlengd worden, zodat wanpraktijken uit het verleden langer vervolgd kunnen worden.
• Werk herziening van adoptie en andere alternatieven concreter uit als mogelijkheden tot herstel.
• Creëer voor adopties uit het verleden minstens een uitzonderlijke regularisatiemogelijkheid, ook om identificatiegegevens zoals de naam, geboorteplaats en -datum eenvoudig aan te passen.
• Breid het wettelijk kader voor herstel uit. Het huidige nazorgaanbod is erg algemeen en staat weinig stil bij mogelijkheden van herstel voor wanpraktijken in interlandelijke adopties. Werk een uitgebreid wettelijk kader uit om het contact tussen de geadopteerde en eerste ouders of familie te vergemakkelijken en om de geadopteerde en zijn eerste ouders of familie mogelijkheden te bieden tot herstel. Dat kan bijvoorbeeld met een bemiddeling, mogelijk in de schoot van de op te richten erkennings- en bemiddelingscommissie.